ارتفاق از ریشه رفق به معنای مدارا است. ارتفاق حقی است برای شخص در ملک دیگری که این حق، جنبه شخصی ندارد. حق ارتفاق به لحاظ مالکیت شخص بر ملک، برای او ایجاد می‌شود و مخصوص اموال غیرمنقول است.
صاحب حق ارتفاق موظف به اجتناب از تصرفات غیر متعارف و مغایر با حقوق است
این حق وابسته به ملک است، چه ملک ثبت شود یا نشود؛ منتقل شود یا نشود.حق ارتفاق به دلیل نوع خاص استفاده از املاک (کاربری املاک) ایجاد می‌شود. مثلا اگر کاربری ملک کشاورزی باشد و املاک دیگر نیز با همین کاربری یا کاربری نزدیک به آن مانند دامداری باشد، رابطه خاص برای این املاک به وجود می‌آید و امکان ایجاد حق ارتفاق وجود دارد و تغییر کاربری املاک موجب تغییر نوع حق ارتفاق و حتی از بین رفتن آن می‌شود. حق ارتفاق قائم به ملک است و اختصاص به زمین دارد؛ به این معنا که این حق، به سود مالک زمین خاصی برقرار می‌شود و هر کسی که مالک زمینی شد، می‌تواند از این حق استفاده کند.به طور معمول، حق ارتفاق در دو زمین متصل و نزدیک به هم به وجود می‌آید اما مجاور و متصل بودن شرط نیست زیرا ممکن است بین دو ملک، فاصله‌ای اندک یا زیاد وجود داشته باشد اما حق ارتفاق بین آنها برقرار باشد؛ مانند وضعیتی که یک ملک با فاصله زیاد و غیرمتصل، از ملک دیگری مجرای آب داشته باشد. حق ارتفاق با نابودی دو ملک از بین می‌رود، چرا که وجود دو ملک از ارکان این حق است، همچنین حق ارتفاق و نیز رهن یا توقیف آن، بدون ملک و به استقلال جایز نیست.
اوصاف حق ارتفاق
حق ارتفاق دارای اوصاف زیر است:
الف) یک نوع از حق عینی بوده و صاحب آن، همه مزایای حق عینی را دارا می باشد، یعنی هر کسی که به این حق، تجاوز کند، صاحب حق می‌تواند آن را از تصرف او خارج کند.
ب) حق ارتفاق، حقی تبعی است.
ج) حق ارتفاق، حق غیرمنقول است.
د) حق ارتفاق، حقی دائم است، اما می‌توان به طور متناوب یا موقت این حق را معین نمود و صاحب حق ارتفاق نیز می‌تواند از حق مزبور چشم بپوشد.
حق ارتفاق قابل تقسیم و تجزیه نیست، به این معنا که اگر بعضی از صاحبان ملکی که بین چند نفر مشاع شده باشد، سهم خود را بفروشند حق ارتفاق هم به صورت اشاعه بین آنان باقی خواهد ماند. حتی اگر بعضی از مالکان آن، حق ارتفاق خود را ساقط کنند، آن حق کاملا بدون تجزیه در اختیار سایرین قرار خواهد گرفت.
حق ارتفاق تابع ملک و فرع بر مالکیت زمین است؛ به این معنی که همواره با زمین منتقل می‌شود و نمی‌توان آن را جداگانه به دیگری انتقال داد .
؛ هرچند مالک می‌تواند برای مدت محدودی برای دیگری حق ارتفاق ایجاد کند اما حق ارتفاق دائمی است.
نباید پنداشت که حق ارتفاق زوال‌ناپذیر است بلکه حق ارتفاق با اعراض از حق و عدم استفاده از حق یا با شرط فاسخ از بین می‌رود، اگر ایجاد حق ارتفاق به موجب اذن بوده باشد و رجوع از آن نیز ممکن باشد و منع قانونی نیز نباشد، صاحب ملک مرتفق می‌تواند هر‌گاه بخواهد از اذن خود رجوع کند و این امر نیز یکی از راه‌های زوال حق ارتفاق است.
حق ارتفاق قابل تقسیم نیست؛ منظور این است که اگر ملکی مشاع( مشترک ) دارای حق ارتفاق باشد ، پس از تقسیم ملک، هر کدام به طور مستقل حق استفاده از این حق را خواهند داشت و حق ارتفاق فقط به سود یکی نخواهد بود. همان‌طور که ماده ۱۰۳ قانون مدنی بیانگر آن است، حق ارتفاق تحمیلی بر ملک مرتفق‌به، غیر قابل تقسیم است. بر اساس این ماده، «هر گاه شرکای ملکی، دارای حقوق و منافعی باشند و آن ملک مابین شرکا تقسیم شود، هر کدام از آنها به قدر حصه، مالک آن حقوق و منافع خواهد بود. مثل اینکه اگر ملکی دارای حق عبور در ملک غیر بوده و آن ملک که دارای حق است، بین چند نفر تقسیم شود، هر یک از آنها حق عبور از همان محلی که سابقاً حق داشته است، خواهد داشت.»
تشابه حق انتفاع و حق ارتفاق
هر دو در زمره حقوق عینی هستند.
حق انتفاع موقت بوده مگردر مورد حبس مؤبد که دائمی می باشد و با حق ارتفاقی که برای مدت معین برقرار شده است، شباهت دارد. (حبس مؤبد به معنای واگذاری منافع مالی برای امور خاص یا افراد معین است، بدون اینکه عین ملک از ملکیت شخص خارج شود(.
حق ارتفاق و حق انتفاع در مال غیرمنقول جاری هستند؛ خواه مال غیرمنقول مشاع باشد یا مفروز.
تفاوت حق انتفاع و حق ارتفاق
حق انتفاع یک حق مستقل برای منتفع است، در حالی که حق ارتفاق یک حق فرعی و تبعی برای صاحب ملک، در ملک دیگری است.
حق انتفاع مثل سایر حقوق مالی قابل واگذاری به غیر است در صورتی که مباشرت منتفع در انتفاع شرط نشده باشد،. در حالی که حق ارتفاق به طور مستقل قابل واگذاری به غیر نبوده و با ملکی که حق ارتفاق برای آن برقرار شده است، قابل واگذاری به غیر خواهد بود. البته، برای واگذاری حق ارتفاق به صاحب ملک توسط صاحب حق هیچ‌گونه ایرادی وجود ندارد.
در حق انتفاع، قبض شرط صحت است؛ در حالی که حق ارتفاق نیازی به قبض ندارد و فقط به صرف ایجاب و قبول واقع می‌شود.
حق ارتفاق حقی است که دارنده آن مالک آن است. در حالی که منتفع، مالک منافع مال موضوع حق انتفاع نیست و صرفا حق بهره‌برداری دارد.حق انتفاع بر خلاف حق ارتفاق، حق اصلی است و بخشی از مایملک شخص منتفع محسوب می‌شود.
علی‌الاصول، حق انتفاع، حقی مجانی است و برخی مجانی بودن را جزو ذات عقد حق انتفاع می‌دانند و برخی نیز آن را جزو ذات این حق نمی‌دانند. در حالی که حق ارتفاق علی‌الاصول غیرمجانی است. هر چند می‌تواند به طور مجانی نیز برقرار شود.
حق ارتفاق ویژه املاک و اراضی (مال غیرمنقول) است و در غیرمنقول تبعی و حکمی راه ندارد اما حق انتفاع شامل مال منقول و نیز غیرمنقول می‌شود.
شیوه‌های ایجاد حق ارتفاق
قرارداد: که به طور معمول، حق ارتفاق با همین شیوه ایجاد می‌شود. طبق ماده ۹۴ قانون «صاحبان املاک می‌توانند در ملک خود هر حقی را که بخواهند، نسبت به دیگری قرار دهند؛ در این صورت، کیفیت استحقاق، تابع قرارداد و عقدی است که مطابق آن، حق داده شده است.» بنابراین، مالک زمین و ملک می‌تواند با قراردادی حق عبور یا حقوق دیگری را به شخصی واگذار کند.
قانون: ممکن است حق ارتفاق ناشی از حکم مستقیم قانون و مربوط به وضع طبیعی املاک باشد. به عنوان مثال، زمینی که بالا‌تر از زمین دیگر است، بر حسب طبیعت که قانون نیز آن را محترم می‌شمارد، دارای حق ارتفاق برای فاضلاب و آب باران نسبت به زمین پایین‌تر است؛ همان‌طوری که ماده ۹۵ قانون مدنی مقرر می‌دارد: «هر گاه زمین یا خانه کسی مجرای فاضلاب یا آب باران زمین یا خانه دیگری بوده است، صاحب آن خانه یا زمین فقط درصورتی که عدم استحقاق او معلوم شود می‌تواند از آن جلوگیری کند.»
اذن در ارتفاق: در این صورت مالک بدون آن که خود را متعهد و ملتزم کرده باشد؛ فقط به دیگری اذن در ارتفاق می‌دهد (اذن ساده محض) و در این صورت مالک هر زمان می‌تواند از اذن خود رجوع کند.
انواع حق ارتفاق
ارتفاق عقدی: ارتفاق عقدی در اثر قرارداد و بارضایت مالکان املاک ایجاد می‌شود.
ارتفاق ایقاعی: ماهیت قراردادی نداشته و صرفاً ناشی از اذن مالک ملک است و حقوقدانان از آن به عنوان ارتفاق ایقاعی تعبیر کرده‌اند. در این نوع از ارتفاق بدون آن که قرارداد یا توافقی میان صاحبان املاک مجاور منعقد شود، مالک به دیگری اجازه استفاده از ملک خود را می‌دهد؛ مانند موردی که مالک به همسایه‌اش اجازه می‌دهد از ملکش عبور کند. در این‌گونه موارد که به صورت حق انتفاع از ملک غیر ایجاد می‌شود، هیچ حقی به سود منتفع یا مأذون به وجود نیامده و مالک همواره حق رجوع از اذن خود را دارد و ملزم به نگهداری آن نیست.
ارتفاق طبیعی: این قسم از ارتفاق به موجب قانون و به دلیل وضع طبیعی املاک بر املاک مجاور تحمیل می‌شود؛ مانند زمینی که در سطحی پایین قرار دارد و به دلیل وضع طبیعی‌اش، مجرای آب باران یا فاضلاب زمین بالا‌تر است.
ارتفاق مثبت و منفی: در ارتفاق مثبت، شخص برای عبور و مرور و برداشت آب ، از ملک شخص دیگری استفاده می‌کند و جنبه ایجابی دارد (فعل مثبت، نه ترک فعل) اما در ارتفاق منفی، مالک مانع از بعضی تصرفات در ملک خود می‌شود؛ مانند عدم احداث چاه یا بنا (حق حریم و قنات را از مصادیق ارتفاق منفی دانسته‌اند.
